Nội dung có ở: English
Kiểm soát chuột là yếu tố then chốt trong an toàn sinh học và phát triển bền vững ngành gia cầm
An toàn sinh học ngày càng trở nên quan trọng hơn trước sự bùng phát của nhiều bệnh gia cầm trên toàn thế giới. Từ lâu, chuột đã là mối đe dọa đối với sức khỏe cộng đồng và có liên quan đến các đại dịch trong nhiều thế kỷ.
Kiểm soát chuột là yếu tố then chốt trong các chương trình an toàn sinh học, do mối liên hệ chặt chẽ hay còn gọi là mối quan hệ đồng sinh – giữa loài gặm nhấm, con người và các cơ sở nuôi động vật trong nhà.
- Trong những năm gần đây, chuột được phát hiện là có liên quan đến 40% các bệnh truyền nhiễm từ động vật sang người.
- Chúng tham gia vào chu trình lây truyền của các bệnh này theo nhiều cách khác nhau.
- Chúng có thể là nơi chứa vi sinh vật, vật chủ trung gian, tác nhân nhân bản mầm bệnh hoặc vật trung gian truyền nhiễm.
CHUỘT TRONG KIỂM SOÁT CÚM GIA CẦM
Các nghiên cứu gần đây được công bố trên các tạp chí Pathogens (2024, 13(9), 764) và Viruses (2025, 17(4), 495) bởi các nhà nghiên cứu từ Đại học Tottori (Nhật Bản) và Đại học Hong Kong cho thấy chuột nhà (Mus musculus), chuột nâu (Rattus novergicus) và chuột đen (Rattus ratus) là những vật chủ cho phép của nhiều chủng virus cúm A thường gặp ở chim hoặc người, bao gồm H5Nx, H7N9, H9N2, H10N8 và H1N1 gây đại dịch năm 2009.
Kết quả nghiên cứu cho thấy chuột cần được đưa vào xem xét trong hệ sinh thái virus cúm A.
- Tính chất không triệu chứng nhưng vẫn mang mầm bệnh của sự nhiễm trùng, kết hợp với sự phân bố toàn cầu và sống gần con người của chuột, cho thấy vai trò tiềm tàng của chúng như ổ chứa ẩn trong việc duy trì và lây truyền virus.
- Dù vai trò của chúng như “bình trộn virus” (mixing vessels) vẫn còn là giả thuyết, nhưng nguy cơ khuếch đại virus trong môi trường và lây lan sang động vật nuôi hoặc con người là điều không thể xem nhẹ.
Nghiên cứu từ Nhật Bản chỉ ra rằng các loài chuột hoang dã sống gần con người có thể bị nhiễm chủng H5N1 có nguồn gốc từ chim – một dạng virus cúm gia cầm độc lực cao (HPAIVs) – và có thể góp phần vào hệ sinh thái virus với vai trò là vật chủ có khả năng nhân bản virus.
- Việc phát hiện virus truyền nhiễm qua các mẫu ngoáy miệng cho thấy chuột hoang tiếp xúc với HPAIVs có thể làm ô nhiễm thức ăn, nước uống và môi trường trong các trại gia cầm, đồng thời đóng vai trò trong việc mang virus vào và lây lan trong các trang trại.
- Những nghiên cứu này nhấn mạnh sự cần thiết phải mở rộng giám sát và kiểm soát chuột trong hệ sinh thái cúm để giảm thiểu rủi ro lây nhiễm từ động vật sang người.
CHUỘT TRONG KHÁNG SINH VÀ CÁC MẦM BỆNH MỚI NỔI
Một số vi sinh vật gây bệnh đã phát triển khả năng kháng kháng sinh (AMR), đe dọa sức khỏe cả gia cầm và con người.
- Chuột là ổ chứa và vật trung gian truyền các vi sinh vật có khả năng kháng kháng sinh, bao gồm cả các loại thuốc điều trị đầu tay và cuối cùng.
- Các sinh vật mang gen kháng kháng sinh sinh sôi trong côn trùng, chuột, thú cưng, cũng như trên da và trong hệ tiêu hóa của chúng.
- Nhiều báo cáo đã chỉ ra rằng chuột là nguồn tiềm năng chứa vi khuẩn kháng đa kháng sinh.
- Vi khuẩn Escherichia coli, Salmonella spp., Staphylococcus aureus3, và các loài Enterobacteriaceae mang nhiều gen AMR đã được phân lập từ phân và ruột của chuột.
- Chuột cũng được biết đến là vật mang các mầm bệnh chưa được xác định rõ, khiến chúng trở thành nguồn tiềm ẩn của các dịch bệnh mới nổi.
- Chúng có thể được sử dụng như những chỉ báo tiềm năng để giám sát sự xuất hiện, lây lan của tình trạng kháng kháng sinh và các nguy cơ đối với sức khỏe con người.
CHUỘT GÂY HƯ HẠI CƠ SỞ CHĂN NUÔI GIA CẦM VÀ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HIỆU SUẤT ĐÀN
Chuột cũng gây hư hại cho cơ sở hạ tầng. Trong các trại gia cầm, chúng có thể làm hỏng hệ thống điện, cảm biến điện tử, đường ống nước và vật liệu cách nhiệt. Chuột nhà ăn khoảng 4 đến 5 gram thức ăn mỗi ngày, còn chuột cống ăn từ 25 đến 30 gram mỗi ngày. Khi số lượng lớn, chuột có thể gây thất thoát thức ăn đáng kể trong trại gia cầm, làm ảnh hưởng đến hiệu suất đàn gia cầm.
KIỂM SOÁT CHUỘT
Chuột là loài động vật có vú ăn tạp, sinh sản nhanh, cực kỳ thích nghi với môi trường thay đổi và có khả năng học hỏi nhanh. Một kế hoạch kiểm soát chuột toàn diện bao gồm việc giữ gìn vệ sinh, sử dụng các rào chắn vật lý để hạn chế tiếp cận, đặt bẫy, mồi chứa thuốc diệt chuột và áp dụng các kỹ thuật kiểm soát sinh học.
- Duy trì mức độ vệ sinh cao sẽ làm cho chuột không còn nơi trú ẩn và nguồn thức ăn.
- Ngăn chặn chuột tiếp cận nguồn nước sẽ giúp hạn chế sự sinh sản của chúng.
- Thức ăn nên được bảo quản trong các thùng chứa chống chuột, luân phiên sử dụng thường xuyên và xử lý kịp thời bất kỳ lượng thức ăn bị đổ nào.
- Việc xử lý chất thải gia cầm thường xuyên là rất cần thiết vì đây có thể là nguồn thức ăn hoặc vật liệu làm tổ cho chuột.
- Hoạt động ủ phân nên được thực hiện cách xa khu vực nuôi gia cầm chính, và các khu vực này cần được kiểm soát đặc biệt vì chúng dễ thu hút chuột.
Kiểm soát môi trường sống cũng là yếu tố quan trọng. Khu vực trang trại cần được dọn dẹp sạch sẽ, không để các thiết bị, vật dụng hay nguyên vật liệu không cần thiết có thể trở thành nơi trú ẩn cho chuột. Các khu vực xung quanh chuồng trại cần được phát quang, tránh để cây cỏ rậm rạp, vì đây là nơi lý tưởng để chuột làm tổ hoặc ẩn náu.
Gia cố chuồng trại bằng các rào chắn vật lý là một phương pháp chủ động để ngăn chặn sự xâm nhập của chuột. Điều này bao gồm việc xác định và bịt kín các khe hở, lỗ thủng, vết nứt, cửa ra vào, lỗ thông hơi và cửa sổ bằng kim loại, lưới thép hoặc bê tông – những vật liệu mà chuột không thể phá vỡ.
- Cơ sở vật chất cần được sửa chữa và bảo trì thường xuyên. Các thùng chứa thức ăn nên được kê cao để hạn chế chuột tiếp cận.
Bẫy chuột nên được đặt tại các khu vực có dấu hiệu hoạt động mạnh như phân chuột hoặc vết gặm. Có thể sử dụng bẫy bật lò xo, bảng keo dính hoặc bẫy sống. Để chiến lược này duy trì hiệu quả, các bẫy cần được bảo trì định kỳ, đặt lại thường xuyên và xử lý kịp thời các cá thể bị bắt.
Các chiến lược sử dụng bả diệt chuột hầu như không có nhiều thay đổi kể từ khi các loại thuốc chống đông máu được đưa vào sử dụng từ những năm 1950. Các loại thuốc diệt chuột không thuộc nhóm chống đông máu – bao gồm bromethalin, cholecalciferol và kẽm phosphide – chỉ được sử dụng trong các trường hợp chuột sinh sôi quá mức và phải do chuyên gia kiểm soát nhằm giảm nhanh số lượng cá thể.
Thuốc diệt chuột dạng chống đông máu được chia làm hai thế hệ.
1. Các loại thuốc chống đông máu thế hệ đầu tiên – như chlorophacinone, coumatetralyl, diphacinone và warfarin, yêu cầu chuột phải ăn mồi nhiều lần trong một khoảng thời gian nhất định mới đạt hiệu quả.
- Những sản phẩm này có chỉ số DT50 (thời gian phân hủy trong đất) và Log Pow (hệ số phân bố) ở mức cho phép, cho thấy chúng ít tồn lưu trong môi trường đất và khả năng tích lũy sinh học thấp.
2. Thuốc diệt chuột chống đông máu thế hệ thứ hai có độc tính cao hơn, chỉ cần chuột ăn một lần là đủ gây tử vong. Một số ví dụ bao gồm brodifacoum, bromadiolone, flocoumafen, difenacoum và difethialone.
- Hiện nay, đây là những loại thuốc diệt chuột được các chuyên gia kiểm soát dịch hại sử dụng phổ biến nhất.
- Tuy nhiên, chúng bị xếp vào nhóm hóa chất tồn lưu lâu dài, có khả năng tích lũy sinh học và độc hại, không đáp ứng các tiêu chuẩn về an toàn môi trường và sức khỏe cộng đồng.
KIỂM SOÁT CHUỘT VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG
Thuốc chống đông máu là các hợp chất có độc tính cao, tồn lưu lâu dài trong môi trường, có khả năng đi lên chuỗi thức ăn và tích tụ trong cơ thể của các loài săn mồi hoặc ăn xác – quá trình này gọi là sự tích lũy sinh học (bioaccumulation). Thuốc diệt chuột cũng có thể gây ảnh hưởng đến các loài chim, thú có vú và bò sát, đồng thời gây ngộ độc cho những loài săn mồi ăn chuột.
- Việc các sản phẩm này lan rộng trong môi trường có thể làm gián đoạn hệ sinh thái và gây ra chuỗi bùng phát các bệnh truyền nhiễm từ động vật sang người (bệnh lây truyền từ động vật – zoonotic diseases).
- Quá trình tích lũy dần này làm suy giảm chức năng hệ sinh thái và gia tăng khả năng chống chịu và sinh sôi của chuột.
- Do đó, việc sử dụng thuốc diệt chuột một cách ồ ạt, không chọn lọc và kéo dài được chứng minh là gây hại cho đa dạng sinh học và góp phần vào ô nhiễm môi trường.
- Cần áp dụng các biện pháp phù hợp để giảm thiểu tác động tiêu cực của chúng đối với hệ thống chăn nuôi gia cầm.
Liên minh Châu Âu có thể sẽ ban hành lệnh cấm các loại thuốc diệt chuột đang được sử dụng hiện nay nếu hàm lượng vượt quá 30 ppm. Khi đó, các sản phẩm có liều lượng thấp hơn sẽ phải được thay thế và sử dụng.
Các tổ hợp thuốc chống đông máu có thể kiểm soát chuột hiệu quả ngay cả ở liều thấp hơn tiêu chuẩn, đồng thời giúp giảm lượng hóa chất phát tán ra môi trường.
Ngược lại, việc tích hợp các loài săn mồi tự nhiên vào chiến lược kiểm soát chuột được xem là một phương pháp thân thiện với môi trường và hiệu quả trong việc quản lý quần thể chuột.
- Các loài chim ăn thịt như cú và diều hâu có thể được thu hút đến trang trại, và mèo nuôi tại trang trại cũng có thể trở thành những “thợ săn” chuột hiệu quả.
- Tuy nhiên, tất cả những loài săn mồi này đều đặt ra những lo ngại về an toàn sinh học.
Một kỹ thuật kiểm soát sinh học khác đang ngày càng được quan tâm là biện pháp triệt sản chuột. Một số sản phẩm hiện nay chứa các hoạt chất có nguồn gốc thực vật và pheromone nhằm thu hút chuột cái đến ăn.
- Các sản phẩm này có thể bao gồm dầu hạt bông và chiết xuất từ các loại thực vật như rễ cây Collinsonia canadensis (stone seed root), thảo dược silphium, mao căn lam (Caulophyllum thalictroides), cây cửu lý hương (Ruta graveolens), cùng với những loại thảo mộc khác có đặc tính ức chế sinh sản.
- Đây là những sản phẩm không độc, không gây tử vong, an toàn với môi trường và đáp ứng tiêu chuẩn rủi ro tối thiểu theo diện miễn trừ FIFRA 25(b) của Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA). Các chế phẩm này có thể kết hợp cùng kế hoạch quản lý dịch hại tổng hợp, thời hạn sử dụng dài và có thể dùng song song với bẫy chuột. Tác dụng thường được quan sát sau khoảng sáu tuần đến vài tháng.
THEO DÕI SỐ LƯỢNG CHUỘT
Việc giám sát đều đặn tại khu vực bảo quản thức ăn, chuồng nuôi gia cầm, và xung quanh khuôn viên trang trại là bước thiết yếu trong chiến lược kiểm soát chuột.
- Các dấu hiệu ban đầu của hoạt động chuột cần được phát hiện sớm và xử lý ngay lập tức.
- Những công cụ giám sát hiện đại như camera kích hoạt bằng chuyển động hoặc thiết bị dò nước tiểu sử dụng tia cực tím (UV) có thể cung cấp dữ liệu hữu ích về mức độ hoạt động của chuột trong khu vực.
- Tuy nhiên, yếu tố then chốt trong việc kiểm soát chuột vẫn là sự chủ động của nhân viên trang trại trong việc phát hiện và báo cáo kịp thời các dấu hiệu của chuột.
