Trước kia, cúm gia cầm độc lực cao (HPAI) được cho là kết quả của sự tiếp xúc của đàn vật nuôi với một chủng vi-rút cúm gia cầm độc lực thấp (LPAI) và trong suốt thời gian vật nuôi bị lây nhiễm, chủng vi-rút đột biến thành chủng có độc lực mạnh hơn (HPAI).
HPAI sau đó lây nhiễm đến các trang trại khác thông qua các lỗi/vấn đề về an toàn sinh học và dịch bệnh xuất hiện dưới dạng các cụm nhiễm trang trại trong một khu vực. Phương thức lây nhiễm và truyền bệnh này vẫn còn đúng.
Chủng vi-rút HPAI hiện tại dường như đã thích nghi với các loài chim hoang dã.
Sự giám sát tỷ lệ chết của các loài chim di cư đã giúp phát hiện ra HPAI Eurasia H5N1 trong quần thể chim hoang dã ở Hoa Kỳ.
Ta đã phát hiện các loài chim hoang dã có triệu chứng nhiễm HPAI ở những con sống dọc theo bờ biển phía đông, từ miền bắc Canada cho đến tận Florida.
Sự giám sát cũng phát hiện các loài chim hoang dã dương tính với H5N1 ở các khu vực xung quanh sông Ohio, Mississippi và Missouri.
Tương tự như vậy, các trường hợp nhiễm vi-rút rải rác và tập trung ở các đàn gia cầm nuôi thả rông, gia cầm nuôi kiểng và nuôi thương mại trên khắp vùng Trung Tây cũng đã được báo cáo.
Hình 1. Các tuyến đường di cư của chim hoang dã trên khắp Bắc Mỹ. Nguồn: US Fish and Wildlife Service
CÁC TUYẾN ĐƯỜNG DI CƯ
Các tuyến đường di cư của chim hoang dã trên khắp Bắc Mỹ thường được hình thành theo hình thế địa lý, tạo thành 4 đường bay (Đại Tây Dương, Mississippi, Trung và Thái Bình Dương).
Điều này tạo cơ hội cho dịch bệnh di chuyển từ lục địa này sang lục địa khác và có thể giải thích sự xuất hiện của vi-rút H5N1 Á-Âu trong quần thể chim hoang dã trên khắp bờ biển phía đông Hoa Kỳ vào năm 2022.
Tiếp tục sau quảng cáo.
SỰ LÂY NHIỄM LỚN HƠN Ở CÁC LOÀI CHIM HOANG DÃ
Ta lo ngại rằng AI sẽ lây lan rộng hơn nữa trong quần thể chim hoang dã . Một khu vực có mật độ chim hoang dã đáng kể là Khu bảo tồn Bắc Cực (Artic Refuge) nằm ở phía bắc Alaska.
Đây là nơi 200 loài chim di cư hoang dã từ cả 4 tuyến bay của Hoa Kỳ cùng với tuyến bay Đông Á-Úc (East Asian-Australasian Flyway) và Tây Thái Bình Dương (West Pacific Flyway) tụ họp lại để làm tổ.
Ngày dài sẽ thúc đẩy con vật lo tìm kiếm đào bới thức ăn và sự tăng trưởng của lượng côn trùng làm thức ăn cho chim.
Mùa đông đến khiến các loài chim lại bay về phương nam đến những nơi có môi trường ấm áp hơn để kiếm ăn.
Sự tập trung của các loài chim hoang dã trong Khu bảo tồn Bắc Cực tạo điều kiện cho sự truyền nhiễm cả LPAI và HPAI trong và giữa các loài. Dự kiến rằng quá trình di cư vào mùa đông sẽ gây ra sự gia tăng AI vào mùa thu.
ĐẶC ĐIỂM CỦA MỘT LOÀI MANG BỆNH
Khi đánh giá một chương trình an toàn sinh học hiệu quả, điều quan trọng là phải nắm rõ về loài và cách di chuyển của chúng.
Hãy đặc biệt chú ý các loài thủy cầm và chim sống bờ biển (shorebirds) vì chúng dễ bị nhiễm vi-rút cúm nhưng có thể là vật mang mầm bệnh mà không lộ triệu chứng hoặc chỉ có triệu chứng nhẹ.Điều này đã được quan sát thấy ở các loài chim hoang dã trên khắp các tuyến bay Đại Tây Dương và Mississippi.
Hãy cảnh giác với các loài chim có số lượng lớn và phân bố rộng rãi. Nguy cơ lây nhiễm bệnh xuất phát từ sự tiếp xúc.
Chim di cư hoặc chim du cư (nomadic) đóng vai trò là vật trung gian truyền vi-rút (viral vectors). Các loài thủy cầm thường trú (resident waterfowl – chim không di cư) có thể bị nhiễm bệnh do tiếp xúc với các loài thủy cầm di cư. Vì chim thường trú ở một địa điểm xác định nên con vật sẽ tiếp tục thải vi-rút ra ngoài môi trường, sau đó có thể lây truyền qua phân từ giày dép và quần áo sang đàn gia cầm trong trang trại chăn nuôi thương mại và đàn gia cầm nuôi thả rông.
Hãy lưu ý các loài chim tụ tập lại với nhau để tạo thành đàn có mật độ cao. Việc tụ tập có thể là sự kiện diễn ra hàng ngày hoặc theo mùa, làm tăng cơ hội lây truyền từ chim sang chim trong và giữa các loài. Lưu ý rằng có những thời điểm trong năm mà các loài thủy cầm sẽ tụ tập lại trong những khoảng thời gian không liên quan đến sự di cư. Không có gì lạ khi các loài thủy cầm tụ tập lại với nhau trong thời kỳ chúng thay lông, chưa bay, hậu sinh sản.
Cơ hội tiếp xúc trực tiếp với phân của các loài thủy cầm bị nhiễm bệnh sẽ là cao hơn trong trường hợp các đàn hỗn hợp, nuôi thả vườn. Có khả năng một vật trung gian, chẳng hạn như chim hót (songbirds), có thể bị nhiễm bệnh và truyền bệnh cho đàn gia cầm thông qua nguồn thức ăn và nước. Vì chim hót có thể mang H5N1, nên ta phải loại bỏ các địa điểm làm tổ trong các cơ sở nuôi giữ gia cầm ngoài trời và thương mại. Tương tự như vậy, ta nên đưa các đàn vật nuôi từ nuôi ngoài trời vào trong nhà nuôi kín trong giai đoạn dịch bệnh AI đang lây lan.
H5N1 thường lây lan qua các giọt (droplets) và do đó dễ dàng lây truyền trong nước.Giả sử rằng nguồn nước mà thủy cầm đến bị nhiễm AI hoặc các tác nhân gây bệnh khác. Không bao giờ sử dụng nguồn nước mở (suối, sông, ao hoặc hồ) làm nguồn nước cho chim của bạn.
Hình 2: Các đàn hỗn hợp các loài thủy cầm có thể sống dựa cùng một nguồn nước, điều này có thể tạo điều kiện cho việc lây truyền cúm gia cầm giữa các loài.
BẢO VỆ TRANG TRẠI BẰNG AN TOÀN SINH HỌC
May mắn thay, vi-rút AI nhạy cảm với chất tẩy rửa, chất khử trùng (disinfectant) cũng như các biện pháp an toàn sinh học hiệu quả.
Ví dụ, H5N1 dễ bị tiêu diệt trong môi trường a-xít (pH < 5,5) hoặc kiềm (pH > 8,0) và chất khử trùng tỏ ra rất hiệu quả đối với H5N1.
Điều kiện môi trường liên quan đến nhiệt độ và độ ẩm rất quan trọng cho sự tồn tại của vi-rút AI.
Vi-rút AI tồn tại tối ưu ở điều kiện khô ráo, mát mẻ và lâu hơn trong đất và phân so với trên bề mặt cứng.
Ta cần xét đến phương thức lây nhiễm khi thiết kế kế hoạch an toàn sinh học để có thể cải thiện khả năng bảo vệ đàn vật nuôi khỏi AI. Thực hiện theo những điều cơ bản sẽ giúp ngăn ngừa sự phơi nhiễm tiếp xúc của gia cầm với AI.
Bước quan trọng nhất là ta phải hạn chế sự tiếp xúc của vật nuôi với các loài chim từ bên ngoài.
Nhân viên trang trại không được tiếp xúc với các loài chim khác (không phải đàn vật nuôi của trang trại). Việc sở hữu các loài chim nuôi thả vường cần bị cấm. Tất cả nhân viên trang trại phải ký một thỏa thuận tránh tiếp xúc và sở hữu các loài chim khác.
Ta cần phải tuân thủ khoảng thời gian cách ly cần thiết khi tiếp xúc với chim. Có nhiều cách gián tiếp tiếp xúc các đàn chim hoang dã có mật độ cao hơn bình thường. Điều này đặc biệt quan trọng đối với những thợ săn – người có nguy cơ cao gặp phải chim. Cần tránh xa những nơi có vùng/nguồn nước mở hay ở ngoài trời . Không nên đến các hội chợ, nơi trao đổi buôn bán chim hoặc các cửa hàng thức ăn bán gà con một ngày tuổi. Vì AI có trong quần thể chim hoang dã nên ta không thu hút chim bằng máng ăn cho chim hoang dã.
Nếu có khách đến thăm trang trại gia cầm, họ cũng phải tuân thủ các quy tắc liên quan đến tiếp xúc với chim bên ngoài trước khi vào trại. Ngoài ra, phải lên kế hoạch thăm quan dựa theo thế hệ, độ tuổi và tình trạng sức khỏe của đàn vật nuôi trong trang trại. Cần thận trọng khi tiếp xúc với nhân viên hoặc người từ những trang trại chăn nuôi khác.
Khả năng lây truyền AI từ chim hoang dã được giảm thiểu nhờ các rào cản vật lý (physical barriers).
Khi định vị trí trang trại, ta nên chọn địa điểm cách xa các trang trại xung quanh càng xa càng tốt.
Chọn một khu vực không có nguồn nước mở để tránh thu hút chim đến trang trại.
Xây dựng hàng rào an toàn xung quanh trang trại để kiểm soát các lối ra vào trang trại.
Tạo sự phân biệt rõ ràng giữa các bên bẩn và sạch của trang trại. Lắp đặt biển báo để không gây nhầm lẫn và để nhắc nhở nhân sự trang trại và khách tham quan.
Đảm bảo kiểm soát các loài sâu trùng hại (vermin) gắt gao.
Kiểm soát sự phát triển của cỏ và các loại thực vật khác.
Mọi người và mọi vật khi đi qua cổng trang trại đều phải được vệ sinh và khử trùng.
Cung cấp thiết bị cổng vào có chức năng vệ sinh và khử trùng tất cả các phương tiện ra vào. Nếu điều kiện cho phép, ta nên bắt buộc các xe chuyên dụng của trang trại chỉ được đậu ở phía sạch của trang trại. Giữ cho các phương tiện trong trang trại sạch sẽ và được khử trùng cả bên trong và bên ngoài.
Không nên chia sẻ thiết bị giữa các trang trại, đặc biệt là khi có chim.
Nếu xe cộ hoặc thiết bị vào trang trại, chúng phải được xử lý kỹ lưỡng. Tất cả các khu vực của xe cộ đến có thể đã tiếp xúc với phân chim thì đều phải được vệ sinh và khử trùng, bao gồm lốp xe, hốc bánh xe và gầm xe.
Phải chú ý đến bụi bẩn vì bụi bẩn có thể ngăn cản AI tiếp xúc với chất khử trùng hoặc làm giảm hiệu quả của chất khử trùng.
Đừng quên khử trùng sàn xe, bàn đạp, tay lại và ghế ngồi.
Bảo đảm rằng mọi người đi vào trang trại đều phải được đăng ký bằng cách ký vào sổ ghi khách thăm trại. Điều này sẽ giúp truy tìm nguồn gốc bệnh nhiễm nếu có dịch bệnh xảy ra.
Cơ sở trang trại phải có đủ tiện nghi để con người có thể tắm rửa sạch sẽ.
Chỉ những vật dụng thiết yếu mới được đưa vào trang trại. Tất cả các vật dụng cần thiết ở phía sạch của trang trại phải được khử trùng trước khi đưa vào.
Khi đã đến phía sạch của trang trại, ta phải giữ gìn vệ sinh ở mức độ tối đa.
Khi vào khu vực sạch của trang trại, phải thay quần áo và giày dép chuyên dụng của trang trại.
Thường xuyên vệ sinh lối đi bê tông giữa các tòa nhà trong trang trại.
Cung cấp giày dép chuyên dụng cho mỗi nhà chuồng nuôi trong trang trại.
Sử dụng bể/thùng ngâm giày ủng và nơi khử trùng tay trước khi vào nhà.
Lau dọn sạch sẽ ngay lập tức những nơi bị thức ăn tràn ra ngoài.
Duy trì tất cả các biện pháp kiểm soát các loài sâu trùng hại.
Xử lý số lượng vật nuôi chết hằng ngày theo đúng quy trình tiêu chuẩn.
Mỗi nhà chuồng nuôi cần phải được xử lý riêng biệt.
Nhân sự trang trại phải tuân thủ khu vực quy định để thay giày trước khi vào nhà nuôi.
Bảo đảm nhà nuôi và cửa ra vào luôn được bịt kín và luôn đóng và khóa khi không có người trông coi.
Bảo đam có sự giám sát cẩn thận các tổ chim hoang dã, động vật gặm nhấm và côn trùng trong và ngoài nhà nuôi. Tất cả các tổ chim hoang dã phải được loại bỏ ngay lập tức và khu vực làm tổ phải được khử trùng.
Tất cả vật dụng và thiết bị phải được khử trùng trước khi vào nhà.
Cân nhắc những nguyên vật liệu mang vào trang trại.
Nguyên liệu làm nền (đệm) chuồng
Bảo quản tất cả dăm bào, rơm rạ hoặc vỏ trấu trong nơi có nắp đậy.
Xử lý nền (đệm) chuồng bằng a-xít hữu cơ hoặc hóa chất được cho phép.
Nguồn vật liệu làm nền chuồng phải được mua từ các nhà cung cấp đã được phê duyệt.
Dọn sạch vật nuôi nền chuồng đã qua sử dụng ra khỏi trang trại và xử lý theo quy định của địa phương.
Thức ăn chăn nuôi
Chỉ sử dụng nguyên liệu sạch.
Áp dụng phương pháp xử lý bằng nhiệt và hóa chất theo quy định của địa phương.
Quản lý xe chở thức ăn, thùng đựng thức ăn và hệ thống cho ăn để luôn sạch và không có nấm mốc.
Nước
Áp dụng chương trình vệ sinh/xả nước hàng tuần.
Làm sạch và khử trùng toàn bộ hệ thống nước giữa các đàn.
Kiểm tra mẫu nước để duy trì nồng độ hóa chất và vi khuẩn ở mức cho phép.
Chỉ sử dụng nước từ nguồn nước sạch đã được nghiên cứu tìm hiểu trước và không bao giờ sử dụng nước từ nguồn nước mở.
KẾT LUẬN
Có rất nhiều yếu tố, vấn đề phải được cân nhắc để thiết kế nên một kế hoạch an toàn sinh học toàn diện. Thật không may là ngay cả những kế hoạch an toàn sinh học tốt nhất cũng sẽ thất bại nếu không có sự cam kết tuân thủ từ nhân sự trang trại.
Đôi khi các kế hoạch an toàn sinh học thất bại vì chúng quá phức tạp và không hợp lý.
Đôi khi, chi phí duy trì một kế hoạch như vậy lại quá tốn kém.
Kế hoạch thường thất bại vì các thành viên trong nhóm vội vàng hoặc mất kiên nhẫn với tiến trình thực hiện kế hoạch.
Vì những lý do này, ta phải tạo một chương trình phù hợp với điều kiện trang trại và thích hợp cho nhân sự trang trại.
